İzmir’in Torbalı İlçesi’ne bağlı Yeniköy ve Özbey Mahalleri arasında yer alan Metropolis Antik Kenti’ndeki Arkeolojik Araştırmalar, 3/7/2023 tarih ve 7336 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Dokuz Eylül Üniversitesi adına sürdürülmektedir. Metropolis’teki ilk bilimsel kazılar 1990 yılında Arkeoloji Bölümü kurucularından Emekli Öğretim Üyesi Prof. Dr. Recep Meriç tarafından başlatılmış, 2007 yılından itibaren ise Prof. Dr. Serdar Aybek başkanlığındaki bir ekip ile sürdürülmektedir. Başta Arkeoloji Bölümü’ndeki birçok öğretim üyesi olmak üzere bugüne kadar pek çok akademisyenin görev aldığı “Metropolis Arkeoloji Projesi” tarih öncesi çağlardan günümüze kadar devam eden kültür zenginliğiyle öğrencilere ve araştırmacılara çalışma imkânı sunmaya devam etmektedir. DEU Tınaztepe Yerleşkesine 36 km uzaklıkta bulunan Metropolis’e arabayla İzmir-Aydın Otoyolu kullanılarak ulaşılabildiği gibi İzmir’den hareket eden İZBAN’ın Tepeköy Varış Durağından Yeniköy Minibüsleri kullanılarak da ulaşılabilir. Kent, Torbalı Ovasına hâkim, 142 m rakımlı bir tepe ve yamaçlarında kurulmuştur. Bu nokta aynı zamanda kentin akropolisi olarak seçilmiştir. Metropolis, çevresindeki prehistorik yerleşimlerle birlikte yaklaşık 5000 yıldır değişmeyen önemli yolların kesişim noktasındadır. Stratejik öneme sahip olan konumu, Torbalı Ovası’nın coğrafi yapısıyla doğrudan ilişkilidir. Bozdağlar (Tmolos) ve Aydın Dağları (Messogis) arasındaki Küçük Menderes (Kaystros) Havzasının batı ucunda kurulan kent, ovaya hâkim konumu ile verimli tarım arazilerine sahiptir. Bunun yanı sıra, güney komşusu Ephesos ve kuzey komşusu Smyrna gibi iki önemli metropolü birbirine bağlayan ticaret yolunun ortasında bulunur. Metropolis çevresindeki öncü yerleşimler, bölgenin stratejik öneminin tarih öncesi çağlardan itibaren anlaşıldığını göstermektir. Kentin 2 km. güneyinde bulunan Dedecik-Heybelitepe Höyüğü, Geç Neolitik-Erken Kalkolitik Çağ’da kurulmuş, bölgenin en erken yerleşimlerinden birisidir. 7 km. kuzeydeki Badegediği Tepe yerleşimi (Puranda?) ise Metropolis ile benzer bir stratejik konuma sahiptir. Erken Tunç Çağı’ndan Geç Geometrik Döneme kadar varlığını sürdürmüştür. Metropolis’in düzlüklerini oluşturan bugünkü Torbalı Ovası iki önemli yolun kesişim noktasıdır. Antik çağlardan günümüze kadar önemini koruyan bu anayollar Metropolis’in zengin bir kent hüviyetine kavuşmasına doğrudan etki etmiştir. Strabon tam olarak kentin hangi bölgede kaldığını belirtmemiş buna karşın Smyrna-Ephesos arasında, Ephesos’a 120 stadion mesafede bir yerleşim olduğundan bahsetmiştir. Öte yandan kent sikkelerinde görülen İonia lejantı Metropolis’in bir İonia kenti olarak tanımlanmasına olanak sağlamaktadır. Metropolis adının “Ana Tanrıça Kenti” anlamına geldiği kabul edilmektedir. Metropolis’te Erken Tunç Çağı’ndan Orta Çağ’a kadar buluntu tespit etmek mümkündür. Güçlü bir surla çevrili akropolis’i, dönemin modern şehircilik anlayışına uygun olarak MÖ 3. yüzyılda inşa edilmiştir. Akropolis surlarındaki doğu kapı, aşağı kent olarak tanımlanan ve tepenin doğu yamaçlarında planlanan yerleşime açılırken, batıdaki kapı nekropolis alanına ulaşımı sağlamaktadır. Kent, Pergamon Krallığı’nın desteği ile MÖ 2. yüzyılda zenginleşmiştir. Bu refah düzeyini en iyi sergileyen örnekler Tiyatro, Stoa, Bouleuterion, gibi kamusal alanlarda planlanan resmi yapılardır. Anadolu’da Roma hakimiyeti ile her zaman Pergamon ve Roma’nın yanında yer alan şehir, Augustus ve Tiberius zamanında büyümeye devam etmiştir. Batı Anadolu’yu sarsan MS 17 depreminden Metropolis’in de zarar gördüğünü bazı yapılardaki tamirat ve yeni mimari düzenlemelerden anlamak mümkündür. Ayrıca bu tarihten sonra yaralarını sarmaya başlayan şehirde zaman içinde büyüyen nüfusun ihtiyaçlarına göre yeni sivil yerleşim alanları, hamam kompleksleri ve dükkânlar inşa edilmiş, birçok eski yapı onarılmış ve yeniden hizmete açılmıştır. MS 2. yüzyılda Metropolis kutsal alanları, kamu yapıları, sivil konutları, yamaçta kurulu bir kent olmasına rağmen birbirini dik kesen sokak ve caddeleriyle planlı bir şehir hüviyetine sahiptir. Batı Anadolu’da çok sayıda kente katkısı bulunan Antoninus Pius’un zamanında Metropolis’te de büyük bir Hamam ve Palaestra kompleksinin inşa edilmiş olması şehrin ulaştığı refah düzeyinin göstergesidir. MS 3. yüzyıl çok sayıda şiddetli depremin ve Got akınlarının gerçekleştiği bir yüzyıl olarak bölge kentlerini oldukça zorlamıştır. MS 4.-6. yüzyıl arasında kentte mimari anlamda daha küçük bütçeli inşaat faaliyetlerinin sürdürüldüğü anlaşılmaktadır. Ayrıca mevcut binalarda onarım, yenileme ve fonksiyon değişikliği gibi çalışmaların gerçekleştirildiği görülmektedir. MS 6. yüzyılda Metropolis’in piskoposluk merkezi olduğu bilinmektedir. Araplıtepe Mevkii’nde farklı dönemlerde değişikliklere uğramış Bizans Kilisesi, MS 6. yüzyıldan itibaren piskoposluk kilisesi olarak kullanılmış olmalıdır. Türk Beylikleri’nin Anadolu’da giderek güçlenmeleri Bizanslılar’ın savunma yapılarına önem vermelerini zorunlu kılmıştır. Stratejik konumu bir kez daha gündeme gelen Metropolis’te inşa edilen Bizans Kalesi, Laskarisler Dönemi’nde (1204-1261) yapılmış ya da büyük çapta onarım görmüştür. Osmanlı kaynaklarında, Torbalı yakınında olması gereken Kızılhisar adlı bir kalenin varlığından söz edilir. Metropolis Kalesi bu tarife uygun görünmektedir. Bizans Kalesi Osmanlı Dönemi’nde kısa bir süre daha kullanılmış, yöredeki hakimiyet tamamen Osmanlı İmparatorluğu’nun kontrolün geçtikten sonra yerleşim ovadaki bugünkü Torbalı’nın bulunduğu bölgeye taşınmıştır.

Ayrıntılı bilgi için bkz. Web: https://metropolistr.org